امر والا

اگر بر لبه‌ی دره‌ای ایستاده باشید و چشم به قعر آن دوخته باشید، بعید نیست که این دو حس همزمان به سوی شما آمده باشد: خوف و لذت. یک ترکیب کاملاً متناقض. اما این چه شکوهی است که می‌تواند از یکسو ما را ترغیب کند و از سوی دیگر هراس به جان‌مان بیندازد؟ امر والا (Sublime) همان چیزی است که می‌تواند این وضعیت را توضیح بدهد. امر والا پیش از هرچیز از قوای عقلی ما می‌گریزد و بالاتر از هرگونه ادراکی می‌ایستد. می‌توان بی‌شمار مثال برای آن زد: آتشفشانی را تصور کنید که در حال فوران است. اگر خیلی به آن نزدیک شوید ممکن است زنده از آن بیرون نیایید و اگر هم بیش از حد از آن دور شوید دیگر اثری از تاثر آن باقی نخواهد ماند. گویی تنها در یک فاصله‌ی مشخص است که این آتشفشان می‌تواند در عین تهدیدآمیز بودن لذت‌بخش هم باشد. به این معنا، والا یک خصلت طبیعی نیست، بلکه جنبه‌ی برساختی و جعلی دارد. تاثری که حاصل میزانسن و  چیدمان ویژه‌ی خود است...

امر والا (Sublime) در حقیقت مفهومی فلسفی از قرن هجدهم است که در فلسفه‌ی تجربه‌گرای ادموند برک و پس از آن در نقد سوم کانت مطرح شد. اما می‌توان سابقه‌‌اش را پیش‌تر در نقد ادبی و رساله‌ی معروف لونگینوس نیز با عنوان «در باب امر والا» (این کتاب را رضا سیدحسینی با عنوان «در باب شکوه سخن» ترجمه کرده است) پی گرفت. والایی پیشاپیش اگرچه به معنای شکوه است، اما مراد شکوهی است که هراس و هیبت را در نقطه‌ای به هم می‌رساند. کتاب فیلیپ شاو با این رویکرد تاریخچه‌ی این ایده را از دوره‌ی رومی تا قرن هجدهم می‌کاود. اما آن‌چه که شاید این اثر را از نمونه‌های دیگرش متفاوت می‌کند مکثش بر مفهوم امر والا در سده‌ی بیستم، جریان پست‌مدرن و خاصه اندیشه‌ی لیوتار است. او تطور این مفهوم را در زمانه‌‌ی ما به میانجی تجربه‌های تازه‌تری در نقاشی و فیلم، از سورئالیسم و اکسپرسیونیسم انتزاعی تا نئونوآر یا آثار دیوید لینچ توضیح می‌دهد.