پایان: روایتگری و بستار در سینما

از کجا باید شروع کرد؟ سوال مهمی است. سکانس آغاز یک فیلم اولین مواجهه‌ی ما با آن است و بسیار تعیین‌کننده. معمولاً فیلمسازان برای انتخاب نقطه‌ی شروع زیاد بالا و پایین می‌کنند. اما پایان فیلم چطور؟ چرا کسی از اهمیت پایان فیلم سخن نمی‌گوید؟ لحظه‌ای که گویی خاطره‌ی فیلم در ذهن تماشاگر سر و شکل می‌گیرد و برای همیشه ضبط می‌شود. لحظه‌ی خداحافظی که قرار است بارها یادش بیفتیم. کافی است نگاهی بیاندازیم به تعداد فیلم‌هایی که آن‌ها را با پایان‌شان به خاطر می‌‌آوریم. حتا پایان یک فیلم نقش منحصر به فردی در داوری آن دارد... پس باید پرسید که یک فیلمساز فیلمش را چگونه تمام می‌کند؟ آیا می‌توان از چارچوب‌ها و قواعدی برای تمام کردن یک فیلم سخن به میان آورد؟ اصلاً سخن از یک پایان است یا پایان(ها)؟ از معدود کتاب‌هایی که خودش را با این پرسش‌ها درانداخته است، اثر ریچارد نوپرت استاد هنر دانشگاه جورجیاست که سال‌ها در حوزه‌ی نظریه‌ی روایت پژوهش کرده است.

نوپرت در دسته‌بندی‌اش سه گفتمان را طرح می‌کند و فیلم‌ها را در چهار دسته‌ی پیشنهادی جای می‌دهد. نخست در «متن بسته» که منظور، فیلمی است که روایت در آن به فرجام می‌رسد و گفتمان روایت در آن بسته می‌شود. سپس نوبت به «داستان باز» می‌رسد. فیلمی که داستان آن به پایان نمی‌رسد و بی‌فرجام می‌ماند اما گفتمان روایت بسته می‌شود. او در ادامه «گفتمان باز» را طرح می‌کند که در آن داستان به فرجام می‌رسد اما گفتمان روایت در باز باقی می‌ماند. و در نهایت «متن باز» که فیلمی است که نه داستان در آن به فرجام می‌رسد و نه گفتمان روایت بسته می‌شود.

این چهار مدل در حقیقت فرجام‌پذیری یا فرجام‌ناپذیری روایت و گشودگی یا بَستار گفتمان را به ما نشان می‌دهند. نوپرت به درستی تجربه‌ی پایان را از گفتمان روایت جدا می‌کند. شیوه‌ای که می‌تواند مختصات روایی بسیاری از فیلم‌های خارج از جریان اصلی را بهتر به ما بشناساند. در این تجربه‌ها که معمولاً طیفی از این رویکردها با یکدیگر التقاط پیدا می‌کند به سادگی نمی‌توان با یک الگو تحلیل‌شان کرد. این مسئله خود نشان‌دهنده این است که دسته‌بندی‌های پیشنهادی موارد بینابینی را انکار نمی‌کنند. بسیاری از فیلم‌ها تلاش می‌کنند خود را از بند تعریف ساده‌ای از میزان بَستار یا پایان‌پذیری رها کنند و هر بیننده ممکن است در نهایت عناصر گوناگون روایتگری را به طرق متفاوت در آن‌ها تفسیر کند... کتاب «پایان» از شش فصل و سه پیوست تشکیل شده است. فصل‌های شش‌گانه‌ی کتاب «پایان» عبارتند از: «درآمد»، «فیلم متن بسته»، «فیلم داستان باز»، «گفتمان باز»، «فیلم متن باز» و «نتایج».