معنا در هنرهای تجسمی

کتابی که از همان نخستین انتشارش تا امروز، همواره مرجع قابل اعتماد و استانداردی برای دانشجویان تاریخ هنر بوده است. اثری که از یک‌سو مقدمه و مدخلی است جامع برای مطالعه‌ی هنر از سوی مخاطبان عمومی‌، و از سوی دیگر با بحث‌های عمیق و تازه‌اش همواره جدی‌ترین خوانندگان تاریخ هنر را هم سر ذوق آورده. پانوفسکی، مورخ هنر اهل آلمان، با تاثیر انقلابی‌اش اساساً نحو‌ه‌ی برخورد مورخان هنر را با حوزه‌ی خود دگرگون کرد. تأکید او بر بافت تاریخی، نمادگرایی فرهنگی و لایه‌های عمیق‌ترِ معنا، خود سنگ بنای تحلیل تاریخی هنر را بنیاد گذاشت. او در پروژه‌اش تفسیرِ هنری را در سه سطح صورت‌بندی کرد. در سطح نخست که مقدماتی‌ترینِ آن‌هاست توجه عمدتاً معطوف به نمای فیزیکی اثر هنری و بُعد مادی آن است. سطح دوم شامل شناسایی و درک معانی متعارف نمادها و نشانه‌ها درون اثر هنری است. و در سطح سوم ما می‌کوشیم تا ایده‌ها و مفاهیم زیربنایی را که مقصود هنرمند بوده، درک کنیم.

همچنین پانوفسکی با فاصله‌گیری تدریجی از شمایل‌نگاری و نزدیک شدن به شمایل‌شناسی، از نخستین کسانی بود که جدایی فرم از محتوا را مطرح کرد. کتاب «معنا در هنرهای تجسمی» شامل سه مقاله‌ی اوست که مهم‌ترین مولفه‌های کاری و ترم‌های نظری‌اش را در بر گرفته است. در مقاله‌ی اول با دیدگاه اومانیستی آشنا می‌شویم که پانوفسکی آن را در حکم مقدمه‌ و پیش‌نیاز کار مورخ هنری لازم می‌دانست؛ اومانیسمی که جایگاه مورخ هنری را مشخص می‌کند که در نسبت معینی با طبیعت به‌ طور عام و الاهیات قرار دارد. در مقاله‌ی دوم که از مهم‌ترین مقالات پانوفسکی درباره‌ی یکی از مهم‌ترین جنبه‌های کاری او است، وی به تبیین شمایل‌نگاری و شمایل‌‌شناسی می‌پردازد. مقاله‌ی سوم «نظریه‌ی تناسبات» را بررسی می‌کند و با کنکاش در مسیر تاریخی این نظریه و توقف و تفسیر کار آلبرشت دورر، دست به بررسی سوژه‌های هنری می‌زند. پایان‌بخش کتاب مقاله‌ای انتقادی است از اَن مایکل هالی، که سعی دارد تا نظریه‌ی شمایل‌شناسی پانوفسکی را در مواجه با نوشته‌های خود او به کار بگیرد. این مقاله راه‌گشای فهم کارنامه‌ی پانوفسکی است.