سال‌های بخصوص: ناکامی و کامیابی‌های مستندسازی

سینمای مستند حوزه‌ای است که شیوه‌های آفرینش هنری در آن با سینمای داستانی تفاوت‌هایی اساسی دارد. متاسفانه این شیوه‌ها و مواجهات در سینمای مستند ایران هنوز به شکل جدی تدوین نشده است. روبرت صافاریان، منتقد و مترجم سینما معتقد است که ابراهیم مختاری شاید تنها فیلمساز مستند ایران باشد که تجربه‌های فیلمسازی خود را در عرصه‌ی مستند تئوریزه کرده است. او در کتاب «سال‌های بخصوص» با رویکردی تلفیقی از زندگینامه و گزارش تجربه‌های حرفه‌ای کوشیده است تا کارنامه‌ی سینمایی خود را تئوریزه کند و پیشنهاداتی برای فردای مستندسازی در ایران به دست بدهد.

«سال‌های بخصوص» در دو بخش دولتی (تلویزیون) و خصوصی در فاصله سال‌های ۱۳۵۴ تا ۱۳۷۹ کارنامه‌ی مختاری را پی می‌گیرد. همچنین کوشش‌های او را برای ورود به بازار مصرف فیلم مستند روایت می‌کند. با این‌همه کتاب به خودنگاره‌ای از مختاری و صورت‌بندی ایده‌ها و شیوه‌ی فیلمسازی او منحصر نمی‌ماند. از گذر روایت شخصی او می‌توان تاریخ دوره‌ای تعیین‌کننده از تاریخ مستندسازی ایران را نیز مرور کرد. او به واسطه‌ی اهمیت و نقش پررنگی که پس و پیش از انقلاب در این حوزه‌ی سینمایی دارد، فیگور مناسبی برای روایت تاریخ دوره‌هایی از مستندسازی در ایران به شمار می‌آید.

مختاری همیشه کوشیده تا گونه‌ای از مستندسازی اجتماعی را تجربه کند که در میان واقعیت‌های پراکنده، به حقیقت فرضی خود یا حقیقتی اصیل‌تر از فرض خود برسد و با همان واقعیت‌ها به ساختار فیلم طوری شکل دهد که گویای آن حقیقت باشد. او صراحتاً در این کتاب می‌گوید: «تفاوت است میان دیدگاهی که می کوشد واقعیت را وادار کند به حقیقت دلخواه او برسد با دیدگاهی که می‌کوشد از دل واقعیت به حقیقت برسد… آرزوی من، رسیدن به حقیقت مطلوب از راه خود رویداد بود؛ نه با دستکاری در آن.»

در کتاب «سال‌های بخصوص» در هر خاطره، شرح شکل گیری طرح‌ها، ساختار دیداری فیلم‌نامه و ساخته شدن فیلم‌ها، با نام هر فیلم آغاز می‌شود و با توضیح سرنوشت نمایش آن به پایان می‌رسد. بخشی از این خاطرات از دوره‌ی نظام تصویری فیلم است. دوره‌ای که گران بودن تجهیزات و مواد خام فیلم‌سازی، بسته بودن بازار تلویزیون به روی سینمای مستند و سانسور از جمله عوامل اصلی رکود بخش خصوصی در سینمای مستند بود. دوره‌ی دوم آن نیز مربوط به دهه‌ی هفتاد به بعد است که سیستم تصویر ویدئویی به ایران رسید و ارزانی تجهیزات و بهره‌مندی آسان از آن، سلطه‌ی مدیران دولتی و تلویزیون را بر مستند‌سازی کم کرد و سینمای مستند توانست نفسی تازه کند.  مختاری در کتاب بارها مسائل مربوط به سازمان تولید و سرمایه و توزیع فیلم مستند را نیز به میان می‌کشد. مسائلی که در سینمای مستند بسیار چالش‌برانگیزتر از سینمای داستانی جلوه می‌کند.