از اسطوره تا تاریخ

او نخستین کسی بود که اسطوره‌های ایرانی را به شیوه‌ای علمی پی گرفت و در کتابی با عنوان «اساطیر ایران» در سال ۱۳۵۱ به دست انتشار سپرد. اغراق نیست اگر بگوییم که تا قبل از او، نگاه‌ به اسطوره‌های ایرانی چندان با سنجه‌های علمی و دانشگاهی جور در نمی‌آمد. او بود که با وسواس و دقت کم‌نظیرش راه‌ و رسم شناخت اسطوره‌ها و خواندن آن‌ها را به ما معرفی کرد. فرضيات علمی او درباره‌ی سرچشمه‌های اساطير ايران هنوز که هنوز است راهگشای پژوهش‌های ايرانی است، حتی اگر برخي از اسطوره‌شناسان با او از در مخالفت درآمده باشند.

کتاب «از اسطوره تا تاریخ» که سومین جلد از سه‌گانه‌ی جستارهای فرهنگی مهرداد بهار است، شامل جستارها، مقالات و نقدها، مصاحبه‌ها و یادداشت‌های اوست. بهار با اشراف بر افسانه‌ها و اساطیر ایران، ادیان آسیایی، تاریخ و فرهنگ و خط و هنر ایران زمین کوشیده تا با تکیه به منابع ایرانی حوزه‌های مورد بحث را واکاود و پیشنهادهای تازه‌ای در این باره به دست بدهد. او با افسانه‌هایی در باب آفرینش و تکوین جهان و طبیعت، تاریخ و جغرافیای زمین، آب‌ها و آسمان و قهرمانان و غول‌ها و شیاطین می‌آغازد و با یادگارهای به‌جامانده از قرن‌ها، از تخت جمشید تا پهلوانان و قهرمانان، دولت‌ها و ادیان، جشن‌ها و آیین‌ها  و سرآخر با تطبیق این همه با معرفت جهان اساطیر کارش را به پایان می‌برد.

اما در میانه‌ی این بحث تاریخ پا به جهان می‌گذارد و شعر و ادبیات، اقوام و دولت‌ها، صنایع دستی، طبیعت و زندگی روزمره‌ی آدمیان نیز کاویده می‌شود. طبیعت فقط مکان زیستن نیست، بلکه با نشان دادن محل سکنای آدمی نحوه‌ی زیستن را نیز مشخص می‌کند. از همین روست که عناصر طبیعی چنین جایگاهی در اسطوره‌ها و افسانه‌ها دارد.

کتاب علاوه بر این‌ها شامل گفت‌وگویی میان بهار و ابوالقاسم اسماعیل‌پور است که در آن به ریشه‌های اعیاد باستانی مانند نوروز، جشن آغاز پاییز (مهرگان) و جشن سده پرداخته می‌شود. همچنین میزگردی با حضور مهرداد بهار، شاهرخ مسکوب، داریوش شایگان، امیرحسین جهانبگلو، ناصر پاکدامن و شفیعی کدکنی در سال ۱۳۵۱، که حول سرنوشت اساطیر در ارتباط با زندگی روزمره‌ی مردم و تغییرات اجتماعی می‌چرخد. بخش پیوست کتاب نیز، شامل دست‌نوشته‌هایی پراکنده و مصاحبه‌هایی ضبط‌شده برای برنامه‌ی تلویزیونی است که تا سال‌ها چاپ نشده‌ بودند. پایان‌بخش این کتاب، «از زندگی و زندگی‌نامه»، یک مصاحبه‌ی گروهی است با مهرداد بهار که در آن از دوره‌ی کودکی‌اش، آشنایی با ادبیات و شاهنامه، گرایشات سیاسی دوره‌ی جوانی، تحصیلات، تدریس، تغییر شغل، پژوهش‌هایش و… صحبت می‌کند.