دیونامه: بازشناسی چهره‌ِ موجودات خیالی در روایت‌های ایرانی

شارل بودلر زمانی گفته بود «زیبا عجیب است». پس عجیب نیست اگر بعضی‌ها سرشان درد می‌کند برای علوم غریبه و چیزهای شگفت و جادو و رمز و راز. پرویز براتی بی‌شک یکی از همان‌هاست. خودش می‌گوید از کودکی این میل در او بوده و تجربه‌های وهمانی‌اش نیز به آن شدت داده. و بعدها که دیده کتاب‌های چندانی در این باره وجود ندارد، خودش دست به‌کار شده و پی‌اش را گرفته تا لابه‌لای متن‌های جورواجور و عجایب‌نامه‌ها، ایده‌ها و روایت‌هایی را بیرون بکشد که کمتر کسی می‌تواند در برابر شگفتی و جذبه‌ی آن‌ها مقاومت کند. «دیونامه» در کنار «بادهای افسون» یکی از برجسته‌ترین آثار اوست. کتابی در پنج پرده که تاریخچه‌ای از ادبیات شگفت در روایت‌های ایرانی است. او که پیش‌تر در آثارش به فرم‌شناسی و روایت‌شناسی این‌گونه از روایت‌ها پرداخته، معتقد است که این جریان روش‌شناسی ویژه‌ و منحصربه‌فردی دارد و در ایران بعد از اسلام نیز دانشمندانی مثل ابن‌سینا، خواجه نصیر، شیخ بهایی و ملاحسین واعظ کاشفی، کتاب‌هایی در این زمینه نوشته‌اند. چنان‌که هر دانشمند و عالمی که در گذشته فعالیت علمی و ذهنی داشته از پرداختن به این حوزه  غافل نبوده است.

چنان‌که گفته شد، دیونامه در پنج پرده تدوین شده است. پرده‌ی نخست آن «قصه‌گوی برزگر و قصه‌گوی دریانورد» یادآور مقاله‌ی معروف والتر بنیامین با عنوان «قصه‌گو؛ تأملاتی در آثار نیکلای لسـکوف» اسـت. بنیامین در این مقاله، قصه‌ها را به دو دسته‌ی بزرگ قصه‌گوی «برزگر» (شخصیت یک جانشین) و قصه‌گوی «دریانـورد تاجـر» (شخصیت جهانگرد) تقسیم کرده. براتی نیز به تبعیت از بنیامین در کتابش «ادبیات شگفت» را ذیل روایت دریانورد تعریف می‌کند و به منطق پرحادثه و پرماجرای آن اشاره می‌دهد. او در پرده‌ی دوم کتاب، به سراغ این ایده می‌رود که در ادب دوره‌ی اسلامی و فرهنگ عامه‌ی مردم ایران، پریان، دیوان، غولان و مردمان یک‌چشم، امکان تازه‌ای را طی یک فرایند زیباشناسانه برای خیال‌پردازی به وجود آورده‌اند. پرده‌ی سوم بر این اساس صورت‌های امر شگفت‌آور در ادبیات فارسی متقدم را به دو دسته‌ی کلی «روایت‌های عجایب‌نامه‌ای» و «روایت‌های اعجاب‌انگیز» تقسیم می‌کند. همچنین روایت‌های اعجاب‌انگیز خود به چهار دسته‌ی‌‌ «روایت‌های شفاهی- مردمی شگفت یا فانتزی پالیمسستی» (لایه لایه)، «قصه‌های شگفت»، «رمانس‌های عامیانه‌ی شگفت» و «حماسه‌های دینی شگفت» تقسیم‌بندی شده است... در این مجمع دیوان، علاوه‌بر کاویدن سویه‌های ایدئولوژیکی موجودات غریب، فرم و شکل و صورت آنان نیز از نو خوانده می‌شود.