پوست در برابر پوست: خوانش جنایت و مکافات

رابطه‌ی فلسفه‌ و ادبیات صورت‌های متفاوتی دارد. اگر بتوان از «فلسفه‌ به مثابه‌ی ادبیات» سخن به میان آورد و امکانات، ژانر، فرم و سازوکار ادبی یک نوشتار فلسفی را به بررسی گذاشت، آن‌گاه می‌توان در مسیری معکوس نیز برای شاهکارهای ادبی آزمایشگاهی فلسفی به‌پا کرد و نامش را «ادبیات به مثابه‌ی فلسفه» گذاشت. در این آزمایشگاه می‌توان پرسید که فلان رمان یا شعر چگونه امکانات فلسفی را به کار می‌گیرد تا بیندیشد؟ آن‌وقت، بی‌تردید یکی از نویسندگانی که می‌توان درباره‌ی او این فرضیه را پیش کشید، داستایوسکی است. کسی که به‌قول باختین معمولا با «رمان-ایده» سروکار داشت و نه تنها داستان‌هایش را محملی برای طرح پرسش‌های فلسفی قرار می‌داد، بلکه از این گذر در مقام یک فیلسوف به کارکرد، امکانات و فرم‌های نوشتار ادبی نیز می‌اندیشید. چنان‌که مستقیماً با مباحثی در زمینه‌ی خود، زبان و گفت‌وگو درگیر بود.

امیر نصری با چنین عزمی است که به سراغ نویسنده‌ی «جنایات مکافات» رفته. کتابی که مارسل پروست زمانی درباره‌اش گفته بود «جنایت و مکافات می‌تواند عنوان تمامی رمان‌های داستایفسکی باشد.» نصری خواسته این رمان را  به مثابه‌ی فلسفه بخواند. در حقیقت خودش را با داستایوسکی فیلسوف رویارو کرده است. از سویی عجیب نیست، چون داستایوسکی در «جنایت و مکافات» با ایده‌هایی چون جنایت، فقر، ترس، آبرو، عذاب وجدان، ایمان و شجاعت درگیر است؛ یعنی همان ایده‌‌هایی که فیلسوفان بارها در رساله‌های فلسفه‌ی اخلاق یا بحث‌های سیاسی خود درباره‌ی آن‌ها تأمل کرده‌اند. و از سوی دیگر او رمان را به مثابه‌ی یک دستگاه فلسفی از نو تجهیز کرده است. به همین خاطر برای درک چنین مواجهه‌ی فلسفی‌ای از گذر ادبیات باید به لایه‌های زیرین متن رفت و دید که چگونه ایده‌ی «عاملیت انسان و اراده‌ای آزاد» او با خلق شخصیت راسکولنیکوف و تصمیم‌هایش در قصه و فرم رمان آشکار می‌شود. راسکولنیکوف نیز درگیر همین مسئله است و در باب انتخاب و اراده‌ی شخصی و همچنین تصمیم درباره‌ی خیر و شر دچار تردید می‌شود. ما می‌‌بینیم که از اراده‌ی راسخ برخوردار نیست. علاوه براین نویسنده همزمان با پرداختن به این مسئله در لایه‌های داستان خود سعی دارد تا به نقد اندیشه‌ی نهیلیستی روسیه نیز بپردازد. «پوست در برابر پوست» همچنین به زمینه و زمانه، پیش‌متن‌های داستانی، شخصیت‌ها، اندیشه‌های دینی، به‌ویژه مضامین دینی، و مناسبات بینامتنی «جنایت و مکافات» با کتاب ایوب، «مکبث» شکسپیر و «محاکمه»‌ کافکا می‌پردازد.