سودای مکالمه، خنده، آزادی

باختین بود که «مکالمه» را به مثابه‌ی بنیان اصلی تعاملات انسانی و به‌ویژه ادبیات مطرح کرد و از این گذر توانست حوزه‌های نقد ادبی و فلسفه‌ی زبان را متاثر کند. اما مکالمه برای او نه شکلی از مبادله‌ی زبانی میان دو آگاهی یا ذات موجود، بلکه «الگویی از جهان» است. چنان‌که در این رویکرد، موجودات نه مونادهایی از پیش برساخته، بلکه هر لحظه در مکالمه با سایر چیزها از نو شکل می‌گیرند و عوض می‌شوند. از این منظر، زبان نه یک ابزار بی‌طرف برای انتقال اطلاعات، بلکه فضایی برای تعامل و درگیری آراء مختلف است... علاوه بر این، او بود که مفهوم «کارناوال» را برای توضیح رمان پیش کشید تا چندصدایی و خنده‌ی کارناوالی را در آن نشان بدهد... این‌گونه بود که باختین توانست با وسعتِ نظریِ آثارش منبع الهام بسیاری از نظریه‌پردازان پس از خود، از ساختارگرایان و پساساختارگرایان گرفته تا نئومارکسیست‌ها شود. اما با حساسیت و اهمیت‌اش در مطالعات ادبی به واسطه‌ی شرایط جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کرد، همیشه در حاشیه قرار گرفت. او نویسنده‌ای بود که پس از انقلابِ روسیه، یعنی وقتی که این کشور درگیر قحطی و جنگ‌های داخلی بود، تحتِ استبداد استالین به قزاقستان تبعید شد و در این دوره بسیاری از نوشته‌های خود را با اسم مستعار انتشار داد. عامل دیگری نیز که در فراگیر شدن آثار باختین در جهان انگلیسی زبان تاخیر ایجاد کرد، سنتی است که او در آن جای پای‌ خود را محکم کرد. بر خلاف گرایش آکادمی وقتِ روسیه که نظر به الگوهای فلسفی و فرهنگ آلمانی داشت، باختین پیش از هرچیز به ادبیات یونان و رومِ باستان علاقه نشان می‌داد.

اما باختین، برای اولین بار و به صورت مفصل با همین کتاب به جامعه‌ی فارسی زبان معرفی شد. کتابی شامل نوشته‌هایی از او و درباره‌ی او که فضای مطالعات ادبی ما را در دهه‌ی هفتاد متاثر کرد. کتابی متشکل از دو بخش، که در پاره‌ی نخست شامل ترجمه‌ی مقالات مهمی از سوی نظریه‌پردازان بزرگِ عصر جدید درباره‌ی تاثیرات باختین است. دو مقاله‌ی نخست در این بخش با عناوینِ «باختین، بزرگترین نظریه‌پرداز ادبیات در قرن بیستم» و «زندگینامه‌ی میخائیل باختین» از سوی تزوتان تودوروف مدخلی است برای ورود به ساحتِ زندگی او. اما مقاله‌ی بعدی مقدمه‌ای است از رومن یاکوبسون بر کتاب مارکسیسم و فلسفه زبان. در این نوشتار، یاکوبسن ضمن اشاره به اهمیت اندیشه‌های باختین در زمینه‌ی نظریه و نقد ادبی سعی می‌کند مخاطب را به پیشروی او در عرصه‌های زبان شناسی اجتماعی و نشانه‌شناسی نیز توجه بدهد. در مطلب چهارم، که گزیده‌ای است از سخنرانی ژولیا کریستوا (یعنی همان کسی که عمده‌ی شناخت جامعه‌ی فرانسوی زبان از باختین مدیون زحمات اوست) باختین به عنوان بنیان‌گذار جریان پسافُرمالیسم معرفی می‌شود. نقش باختین در گسترش عرصه‌ی جامعه‌شناسی ادبیات موضوع دیگری است که لوسین گلدمن در نوشته‌اش باب آن را می‌گشاید و در مقاله‌ی بعدی ژان ایوتادیه بر آن دوباره اصرار می‌ورزد. این بخش با ترجمه‌ی گزیده‌ای از کتاب منطق مکالمه به سعی تزوتان تودوروف زیر عنوان اصلیِ گزینش‌های اساسی باختین پایان می‌پذیرد. اما در بخش دوم کتاب نیز خواننده می‌تواند بدون واسطه با برگزیده‌ای از نوشته‌های باختین، با هدف آشنایی با آثار و اندیشه‌هایش مواجه شود. این نوشته‌ها عبارت‌اند از: سخن در زندگی و سخن در شعر، درباره رابطه‌ی زیربنا و روبناها، بررسی ادبی امروز، گزیده‌ای از یادداشت‌های ۱۹۷۰-۱۹۷۱ و نیز گزیده‌ای از ملاحظاتی درباره دانش شناسی علوم انسانی.