جهت‌یابی در اندیشه و عمل

چگونه می‌توان با پرسش‌های فراحسی روبرو شد؟ دامنه‌ی امکانات عقل در مواجهه با چنین پرسش‌هایی تا کجاست؟ آیا ایمان می‌تواند یکسره پاسخی برای این پرسش‌ها داشته باشد؟ کتاب «جهت‌یابی در اندیشه و عمل» به یک معنا واکنشی است به گونه‌ای از این پرسش‌ها که در حقیقت از دل منازعه‌ای درآمد که فریدریش هاینریش یاکوبی را در برابر موسی مندلسون قرار داده بود. از یک‌سوی ماجرا یاکوبی معتقد بود که تلاش برای اثبات وجود خدا از طریق استدلال‌های عقلی به گونه‌هایی از اسپینوزاگرایی در معنای الحادی آن می‌انجامد. چون عقل را در این مورد ناکافی می‌شمرد. از سوی دیگر مندلسون مدعی بود که بشر تنها به وسیله‌ی عقل، راهنمایی‌ها و «جهت‌یابی» آن است که می‌تواند درباره‌ی پرسش‌های فراحسی و مسائل الهیاتی مانند وجود خدا قضاوت کند. اما پای کانت نیز وسط آمد، چون فرض یاکوبی بر این بود که ادعایش با نقد اول کانت همخوانی دارد. کانت پیش‌تر ادعا کرده بود که شناخت تجربی محصول پیوند فهم و قوه‌ی حسی است. او تصریح کرده بود که فقط با این پیوند و کاربست تجربی مفاهیم است که ادعاها و شناخت معنا و مصداق پیدا می‌کند. کانت استدلال کرده بود که درباره مسائلی فراحسی مثل وجود خدا یا مسائلی عملی چون آزادی و اختیار یا حتی مسائل متافیزیکی مثل بنیاد جهان نمی‌توان به عقل نظرورز بسنده کرد و پاسخ‌هایی فلسفی فراهم آورد. یاکوبی نیز در مقام اندیشمندی ایمان‌گرا با استناد به این ایده‌ی کانت معتقد بود که تنها راه شناخت و اثبات وجود خدا یک اندیشه‌ی ایمانی هست.

کانت این کتاب را به نوعی در واکنش به این منازعه نوشت. اما چنان که انتظار می‌رفت پشتِ یاکوبی درنیامد، بلکه طرف مندلسون را گرفت. او بر جنبه‌ی تنظیمیِ عقل تاکید کرد و صراحتاً نوشت که حتی در باب امور فراحسی نیز باید از رهنمودها و «جهت‌یابی» عقل بهره ببریم؛ اگرنه سرگردان خواهیم شد و در ظلمات و تاریکی راه را گم خواهیم کرد. ازقضا «جهت‌یابی» عبارتی بود که او از مندلسون گرفته بود. از سوی دیگر نیز این موضع کانت ناظر بر نگرانی‌های او درباره‌ی سرنوشت روشنگری بود. جریانی که بر آزادی و خودآیینی بشر اصرار می‌ورزید ممکن بود با ایده‌های ایمان‌گرایانه راه را بر روی نوعی از رمانتیسیسم، شهود شخصی، و استبداد ارتودکس باز کند. کانت در برابر این فرض ایستاد و رساله «جهت‌‌یابی در اندیشه و عمل» را نوشت. مجموعه‌ای از آرای او در مورد دین و فلسفه‌ی الهیات به همراه سخنرانی‌ها و بیانیه‌های تندش در دوره‌ی درگیری او و مقامات پروس آلمان بر سر آموزه‌های دینی. همچنین بیانیه‌ی نهایی کانت درباره‌ی دین، که مانیفستی معروف از او به شمار می‌رود، در این کتاب آورده‌ شده است.