دفترهای زندان (دفتر اول و دوم)

موسولینی، دیکتاتور فاشیست ایتالیایی‌ها  او را مغز متفکر حزب کمونیست ایتالیا می‌خواند. پس عجیب نبود که یازده سال او را به زندان فرستاد تا رابطه‌اش را با جامعه قطع کند، اما او تمام مدت به مردم ‌اندیشید و پروژه‌ی فکری‌اش نیز چیزی نبود جز وارد کردن ایده‌ی مارکسیسم به خرد همگانی. از آنتونیو گرامشی حرف می‌زنیم. یک استثناء در تاریخ تفکر غرب که تقریباً تمام حیاتِ ثمربخش فکری‌‌اش را پشت میله‌ها گذراند، اما همین تجربه‌ی یگانه در اندیشیدن باعث شد تا بر نقاطی دست بگذارد که انگار از چشم دیگر هم‌قطارانش مخفی مانده بود. نظریه و اصطلاح «هژمونی» یکی از همین دستاوردهای اوست که حالا دیگر برای همه‌ی ما آشناست. هژمونی، چنان‌که گرامشی آن را صورت‌بندی کرده، سلطه‌ای سیاسی است که از رهگذر عوامل اقتصادی، اجتماعی و خصوصاً فرهنگی میسر می‌شود. اما حاصل پروژه‌ی فکری او در زندان بسیار فراتر از این‌هاست. مجموعه‌ای مشتمل بر ۳۰۰۰ صفحه که با عنوان «دفترهای زندان» اکنون در چندین جلد به فارسی درآمده است.

دفتر نخست این مجموعه در حد فاصل سال‌های ۱۹۳۰-۱۹۲۹ نوشته شده است. او بلافاصله پس از دستگیری برنامه‌ای مطالعاتی ریخت و و تلاش کرد تا «کتابخانه»ای برای خود دست و پا کند. نامه‌های گرامشی نشان می‌دهند که از همان آغاز قصد داشت هدفمند و منسجم مطالعه کند. او بلافاصله پس از دادگاهی که دادستانش گفته بود «ما باید بیست سال این مغز را از عمل کردن بازداریم» گام‌هایی برای سازگاری با این شرایط برداشت. برنامه‌ی مطالعاتی او در جلد اول شامل ۱۶ قلم می‌شود که که حوزه‌هایی مثل تاریخ روشنفکران، زبان‌شناسی تطبیقی و فرهنگ مردم‌پسند را در بر می‌گیرد. اما با شروع دفتر اول موضوعات به سه مبحث تاریخ سده‌ی نوزده ایتالیا و نظریه‌ی تاریخ‌ و آمریکاگرایی و فوردیسم تقلیل یافت. بسیاری از مباحث که بخش‌هایی از مهم‌ترین صفحات دفترهای زندان را به خود اختصاص داده مثل فلسفه‌ی بندتو کروچه، لوریانیسم، نقد روانشناسی پوزیتویسیتی بوخارین، فلسفه‌ی مارکسیستی و سیاست ماکیاولی در دفتر اول غایب است. اما طرح بسیاری از مباحث که بعداً مفصل به آن‌ها خواهد پرداخت در همین دفتر ریخته شده است. مثل روشنفکران، ادبیات مردم‌پسند، آکسیون کاتولیکی، فولکلور، امریکاگرایی و فوردیسم، ژورنالیسم و دستور زبان.

دفتر دوم از دفترهای زندان گرامشی در سال‌های ۱۹۳۳-۱۹۲۹ نوشته شده است. او پس از دفتر اول همزمان روی سه دفتر کار کرد. دفتر جدیدی را آغاز می‌کرد پیش از آن‌که دفتر قبلی را کامل کرده باشد. دفتر دوم چهار سال به درازا می‌کشد. بنابراین تنظیم و بازنویسی یادداشت‌های گرامشی فقط بر مبنای زمان تألیف‌شان عملاً ناممکن است. اما نباید روابط زمانمند میان یادداشت‌ها و دفترها را نادیده گرفت زیرا محصول و نتیجه‌ی فرایند پیچیده‌ای از تأمل و شرح و بسط در یک دوره‌ی زمانی است. او دفتر دوم را «متفرقه» نامید و آن را با انبوه یادداشت‌هایی که هنگام خواندن نشریات و مجلات برمی‌داشت پر کرد. به این ترتیب ما در این دفتر با موضوعاتی چون تاریخ ریزورجیمنتو، انقلاب فرانسه، تاریخ زندگی در شهرستان‌های ایتالیا، سیاست مستعمراتی و ناسیونالیم، و تحولات صنایع و اقتصاد شهری و روستایی و کتاب‌شناسی‌های گوناگون روبرو می‌شویم که حکم مقدمات گرامشی برای دفترهای آینده را دارند.

متن دفترهای زندان ناتمام و مقدماتی است و مشتمل است از یادداشت و کلیدواژه و حتی گاه فقط سطری و کلامی کوتاه. مخاطب این کتاب نباید فراموش کند که این سطرها در محبس نوشته شده است، با اتکا به کتابخانه‌ی فقیر زندان، زیر شدیدترین فشار‌ها و محدودیت‌ها، در سایه‌ی بیماری در کناره‌ی جهان، در انزوا و خاموشی. اما گرامشی در زندان درخواست سلول انفرادی و کتاب و دفتر و قلم کرد تا به قول خودش از سنگْ خون استخراج کند. زیرا مهم‌ترین موضوعات روز ایتالیا، اروپا و جهان و حتی مذاهب و طبقات مختلف جامعه و همچنین مهم‌ترین بخش، یعنی فرهنگ و سیاست، از چشم او پنهان نماند.