ملاحظاتی درباره‌ی مارکسیسم غربی

مارکسیسم غربی عموماً به‌عنوان مجموعه‌ای از نگرانی‌های طرح‌شده از سوی نظریه‌پردازان اروپایی شناخته می‌شود که به دنبال مسیرهای جدیدی برای تحقیقات مارکسیستی پس از انقلاب اکتبر بودند. از چهره‌های مکتب فرانکفورت گرفته تا آلتوسر، گرامشی، کُرش، لوکاچ و دیگران که اغلب به مارکسیسم جزمی ناشی از اتحاد جماهیر شوروی منتقد بودند.

یکی از چهره‌های متاخر این سنت، پری اندرسون، سردبیر مجله‌ی لفت ریویو از دهه‌ی 60 میلادی به این‌سو، در کتابش با بررسی مجموعه‌ای از آرای نظریه‌پردازان متعلق به سنت مارکسیسم غربی و مقایسه‌ی آن‌ها با نسل‌های پیشین نظریه‌پردازان ماتریالیسم تاریخی، به بررسی چرخش‌های فکری آنان و زمینه‌های اجتماعی موثر بر این چرخش‌ها پرداخته است.

از سوی دیگر این کتاب را می‌توان آغازگاه چرخشی در مطالعات خود اندرسون نیز به شمار آورد؛ چرخشی از تاریخ به نظریه. چنان که می‌توان گفت این اثر، سنگ‌بنای اثر دیگری از او «در مسیر ماتریالیسم تاریخی» را آغاز می‌کند: تاریخ‌نگاری تحولات نظریه‌ ماتریالیسم تاریخی، از خاستگاه‌هایش نزد مارکس، انگلس، لنین، لوکزامبورگ و ...، تا رسیدن به سنت و حوزه‌ مارکسیسم غربی پس از جنگ جهانی دوم (لوکاچ، کُرش، گرامشی، مکتب فرانکفورت و ...).

اندرسون خیلی خوب نشان می‌دهد که یکی از فرآیندهای تئوریک بنیادین که به توسعه‌ی مارکسیسم غربی انجامید، تأثیر متفکران غیرمارکسیست بر متفکران مارکسیست بوده است. تاثیر وبر بر لوکاچ، کروچه بر گرامشی، هایدگر بر سارتر، اسپینوزا بر آلتوسر و... . او معتقد است مارکس و مارکسیسم کلاسیک بدون در نظر گرفتن روابطشان با سنت‌های بیرونی غیرقابل تصورند. همچنین برخی دیگر از این روابط بیرونی را چنین می‌توان صورت‌بندی کرد: هگل و اقتصاد سیاسی کلاسیک در مورد مارکس، کلاوز‌ویتس، هوبسون و ارنست ماخ در مورد لنین.

اندرسون در این اثر نه در پی ارزیابیِ دستاوردهای مفهومی و مضمونی سنت مارکسیسم غربی، بلکه در جست‌وجوی تعیین و بررسی شرایط تاریخی‌ ـ‌ سیاسی‌ای است که از اساس، پیدایش چنین مضامینی را ممکن کرده. ازاین‌رو، در چارچوب این کتاب شاید نتوان دقیقاً گفت که اندرسون منتقدِ تمام‌عیارِ دستاوردهای سنت مارکسیسم غربی است یا در زمینه‌هایی ادامه‌ دهنده‌ی‌ این سنت. اما در عین حال، نگاهی به کارنامه‌ کلی اندرسون می‌گوید که او همواره در وجوه مختلفش، هردو نقش را برعهده داشته است؛ منتقدی تمام‌عیار که کماکان دل در گرو برخی دستاوردها، نظریه‌پردازان و حیطه‌های مطرح شده در دل سنت مارکسیسم غربی دارد. به‌طور مشخص، درگیری او با گرامشی که به انتشار دو کتاب مجزا (یکی درباره‌ خود گرامشی و دیگری درباره‌ مفهوم هژمونی و تبار تاریخی آن) منجر شد، نشان می‌دهد که اندرسون به هیچ‌وجه منتقد یک‌سویه‌‌ی این سنت نیست.