یادداشت‌هایی درباره‌ی سوسیالیسم

باید برای خیلی‌ها جذاب باشد لحظه‌ای که یکی از برجسته‌ترین اندیشمندان لیبرالیسم دست به قلم می‌برد و از سوسیالیسم می‌نویسد.  احتمالاً هم پیش‌فرض بر این است که با رویکردی انتقادی به سراغ سوسالیسم می‌رود؛ اما شگفت اینکه جان استوارت میل که در سراسر عمرش سوسالیسم را ــ به‌شکلی که در جنبش کارگری اواخر سده‌ی نوزدهم در بریتانیا گسترش یافت ــ تهدیدی برای آزادی می‌دانست، در این رساله‌ی کوچک از درِ دفاع در می‌آید و از قضا سوسیالیسم را در پرتو آزادی و فایده‌گرایی می‌خواند و می‌کوشد تا در آن امکاناتی برای تحقق بهتر آزادی و فایده‌گرایی بیابد. پس عجیب نیست که هلن مک کیب درباره‌اش می‌نویسد: «در نظر بسیاری، اجماع بر این است که استوارت میل یک لیبرال است؛ اما این دیدگاه اشتباه است. استوارت میل یک سوسیالیست بود، یک سوسیالیستِ لیبرال، با این وجود همچنان یک سوسیالیست.»

میل سوسیالیستی بود که آزادی برایش بر همه‌چیز غلبه می‌کرد؛ به‌ویژه منتقد ساختار طبقاتی بریتانیا در سده‌ی نوزدهم بود و هدف خود را تبدیل همه‌ی کارگران به افراد کارآفرین و خودمختار و خوداشتغال می‌دانست. این جنبه دقیقاً همان چیزی است که مارکس و انگلس در مانیفست کمونیست در سوسیالیسم آرمان‌شهری به آن اعتراض کردند. در رساله‌ی «یادداشت‌هایی درباره‌ی سوسیالیسم» که چند سال پیش از مرگش آن را نوشت و هرگز نتوانست کاملش کند، می‌توان به‌خوبی‌ تناقض ذاتی «قرن نوزدهم» را مشاهده کرد.

در نظر جان استوارت میل، وقتی که فقط عده‌ای بسیار اندکی بسیار ثروتمند وجود دارند و اکثریت چشمگیر جامعه بسیار فقیرند، نه آزادی لیبرالیستی در جامعه قابل تحقق است و نه فایده‌گرایی ممکن است؛ در حقیقت حداکثر سود برای حداکثر افراد محقق‌شدنی نیست. او در قامت متفکری که هوادار فردگرایی است، تصریح می‌کند که فقرِ فراگیر معلولِ بی‌کفایتی‌های فردی نیست، بلکه ناشی از ساختار نادرست اجتماعی است. بنابراین هیچ وجدانی نمی‌تواند بی‌تفاوت از کنار سوسیالیسم بگذرد.  میل در دو فصل آغازین کتاب به نقدهای اصلی سوسیالیست‌ها به سامان کنونی جامعه‌ی آن دوران ‌پرداخته و در بسیاری موارد با آن‌ها هم‌داستان بوده است. یکی از نقدهای مهم سوسیالیست‌ها اصل قرار دادن «رقابت» بود. به باور آن‌ها این اصل آدمیان را در مقابل هم و دشمن هم قرار می‌دهد، در حالی اصل «همکاری یا تعاون» می‌تواند جایگزین شود و این به سود همگان است. همچنین میل درباره‌ی اثر ویرانگر بازرگانی بر اقتصاد با سوسیالیست‌ها موافق بود‌.

اهمیت این کتاب به‌ویژه در دوران معاصر که بحث‌های زیادی درباره‌ی نقش دولت، اقتصاد و آزادی‌های فردی مطرح است، می‌تواند به خوانندگان کمک کند تا فهم دقیق‌تری از رابطه میان سوسیالیسم و آزادی فردی پیدا کنند. میل از یک‌سو انتقادهایی به ایده‌های سوسیالیستی ارائه می‌دهد و از طرف دیگر به جنبه‌های مثبت آن اشاره می‌کند که در حقیقت تلاشی برای یافتن راهی میانه و عملی میان آزادی و عدالت اجتماعی است.