اقتصاد ایران به روایت اسناد در قرن نوزدهم

ناكامی‌های اقتصادی ما در قرن بیستم تا چه اندازه‌ ریشه در تحولاتی دارد كه در قرن نوزدهم بر ایران گذشته است؟ فقدان «آرشیو ملی» همیشه باعث شده تا تصویر شفافی از این دوران وجود نداشته باشد. احمد سیف پژوهشگر و استاد اقتصاد دانشگاه استافوردشر انگلستان، که اقتصاد و جامعه‌ی ایران در قرن نوزده پروژه‌ی مطالعاتی اوست، کوشیده تا با تحقیق در اسناد رسمی وزارت امور خارجه انگلستان به لایه‌های اقتصادی این دوره نقب بزند و به برخی از پرسش‌ها پاسخ بدهد.

این دوره که با بحران‌های عمیق نهادهای اقتصادی همراه بوده، فقرو رنج مردم ایران را در پی داشته است. متعاقباً سیاست‌های اقتصادی دولتمردان بی‌کفایت -بر اساس تسلیم در برابر فشارهای قدرت‌های خارجی- بنیان‌های اقتصاد کشور را نابود کرد. در چنین وضعیتی بود که کنسول‌ها و دیگر دیپلمات‌های انگلیسی حاضر در ایران، به فراخور قابلیت‌ها و توانایی‌هایشان گزارش‌های مختلفی از اوضاع، از تجارت ولایات مختلف تا ریزدرآمدهای دولت ایران تهیه می‌کردند و برای وزارت خارجه انگلستان می‌فرستادند تا در پارلمان انگلستان عرضه شود. این‌گزارش‌ها معمولاً پس از بررسی در پارلمان، در قالب مجموعه‌های سالانه «گزارش‌های کنسولی و دیپلماتیک درباره تجارت و مالیه» منتشر می‌شد که اکنون در وزارت خارجه بریتانیا آرشیو شده است.

کتاب اقتصاد ایران به روایت اسناد در قرن نوزدهم، حاوی گزارش‌های کنسولی درباره‌‌‌‌‌‌ی گیلان، آذربایجان، استرآباد، کرمان، فارس، کرمانشاه و کشت و تجارت تریاک در ایران است. در کنار آن‌ها، ترجمه‌ی دو گزارش از آرتور جیمز و هربرت آمده که نشان می‌دهند در بیش از صد‌و‌سی سال گذشته کارگزاران استعمار بریتانیا برای جمع‌آوری اطلاعات چگونه و چه اندازه می‌کوشیدند. در بخش دوم این اثر نیز متن سخنرانی ژوزف رابینو، رئیس بانک شاهنشاهی در تهران، یادداشتی کوتاه درباره‌ی کشت زیتون در شمال ایران، متن گزارش چرچیل به سفارت بریتانیا در تهران در آستانه‌ی آغاز نهضت مشروطه‌خواهی و گزارشی از قحطی بزرگ اوایل سال‌های ۱۸۷۰ در شیراز آمده است.