بدهی پنج‌هزار سال نخست

زیاد شنیده‌ایم که بدهکار باید بدهی خود را بپردازد، اگرنه دینی‌ست بر گردن وراث او؛ چنان‌که سعادت دنیوی و اخروی‌شان را تباه می‌کند. اما اگر بپذیریم که بدهی همواره در پی معامله‌ای می‌آید که یکی از طرفین دینی را در آن به گردن گرفته، پس اساساً این منظر اخلاقی از کجا به موضوع باز می‌شود؟ پاسخ به این پرسش مهم‌ترین چالش دیوید گریبر انسان‌شناس آنارشیست است. او «بدهي» را در ذات خود يك رابطه‌ی اجتماعي و نسبت معرفی می‌کند، نه صرف يك عدد يا تعيّن اقتصادي. گریبر صورت‌بندی رایج را درباره‌ی پول و اعتبار به‌مثابه‌ی تسهيل‌كننده‌ی مبادله پاياپاي به هم می‌زند و نشان مي‌دهد که مفاهيم اعتبار، دين و بدهي بر سكّه و اسكناس تقدم دارند. چیزهایی که به کفایت پيچيدگي‌هاي جوامع‌ را بازنمایی می‌کنند. او از مفهوم بدهی به‌مثابه‌ی یکی از قدیمی‌ترین ابزار تجارت سخن به میان می‌آورد و رابطۀ تاریخی بدهی را با اموری چون داد و ستد، ازدواج، دوستی، برده‌داری، قانون و دولت نیز بررسی می‌کند.

گریبر در کتاب بدهی، پنج هزار سال نخست از افسانه‌های نخستین، مانند آن‌که در جوامع بدوی تهاتر یا مبادله‌ی کالاباکالا رواج داشته، می‌آغازد و می‌کوشد نشان بدهد که چگونه از همان نخست و در همه جای عالم این موضوع مالی مبدل به اصلی اخلاقی شده است. وقتی درمی‌یابیم که نتیجه‌ی اکثر لشکرکشی‌ها در طول تاریخ بدهکار شدن طرف مغلوب است، می‌پذیریم که روش‌های مالی بسیاری در این دنیا هست که هدفی ندارد جز آنکه اکثریت کشور یا دنیا را بدهکار کند و ایشان را به بهانه‌های مختلف زیر دین خود نگه دارد. حتی عجیب نیست که همه‌ی دولت – ملت‌های مدرن نیز با کسر بودجه به کار خود ادامه می‌دهند. بدهی به یک به مسئله‌ی محوری سیاست بین‌المللی تبدیل شده است.

برخلاف نظریات اقتصاددانانی چون ادام اسمیت، پول به شکل ارگانیک در جوامع وجود نداشته و منطقاً نمی‌توانسته منشا ایجاد دولت‌ها نیز باشد. از قضا حکومت‌ها و جامعه نگهبان دیون جوامع‌اند. بنابراین بدهی مقدم بر دولت است و دولت نیز مقدم بر پول. از این منظر کتاب گریبر دریچه‌ای نو به فهم چیستی سرمایه‌داری و روند شکل‌گیری و تحول آن خواهد بود.

نقش دولت و بازار در این میان پررنگ است و گریبر می‌کوشد سیر تاریخی آن را در اکثر جواع عیان کند. او بر این باور است که طلبکار معمولاً همان کسی است که حمله می‌کند اما در مواقع بحران دولت به کمک طلبکار می‌آید، مانند بحران اقتصادی سال ۲۰۰۸ میلادی که دولت آمریکا به کمک بانک‌ها رفت تا متضرر نشوند. او نشان می‌دهد در دوران معاصر نیز نظام بانکی به مسیر نزول‌خواری رفته تا با گرفتن تضمین‌های معلوم طلب خود را از بدهکاری بگیرد که در قراردادی یک‌طرفه هیچ از مفاد آن نمی‌داند.