چشم‌زخم

زمین‌ خورده‌اید؟ تصادف کرده‌اید؟ کسب‌و‌کارتان از رونق افتاده؟ بیمار شده‌اید؟ چیز مهمی را از دست داده‌اید؟ و حالا با خودتان فکر می‌کنید که نکند چشم‌تان زده‌اند؟ کسی چه می‌داند؟ خیلی‌ها در دنیا هستند که مثل شما فکر می‌کنند. اما واقعاً چشم‌زخم چیست؟ چشم‌زخم -توانایی مبتلا کردنِ دیگران به بیماری، خسارت زدن به جان و اموال‌شان صرفاً با خیره‌شدن یا تحسین و ستایش- که خود حاصلِ چشمِ شور است، یکی از فراگیرترین و قدرتمندترین باورهای عامیانه‌ی سامی و هندواروپایی است. حالا هرچقدر هم که روند مدرنیزاسیون، فرهنگ عامه‌ی اکثر نقاط جهان را به اتهام خرافه و جادو و بربریت نابود کرده باشد، هنوز این کنجکاوی بر سر جای خود باقی است: چگونه باید با پدیده‌ای مثل «چشم‌زخم» کنار آمد؟

کتاب «چشم‌زخم» گردآوریِ آلن داندس معرفی‌ مواردی از انبوه مطالعات علمی‌ای است که در خصوص چشم‌زخم صورت گرفته است. کتابی شامل بیست‌ویک مقاله، که ترکیبی از گزارش و تحلیل است. وقتی خواننده درباره‌ی چشم‌زخم در فرهنگ‌های متفاوت (از ایران و هند تا عربستان و آفریقا و اسکاتلند و جوامع اسلواک-آمریکایی) می‌خواند، ناخواسته جزئیات مشابهی میان آن‌ها می‌بیند که دقیقاً موضوع مورد اشاره‌ی کتاب است. شش مقاله‌ی آخر نیز عمدتاً در شرح و بیان و تحلیل واقعیت‌های موجود است؛ چون کتاب به هیچ وجه نمی‌خواهد فقط به اطلاعات و گزارش‌ها بسنده کند، بلکه به دنبال بینشی است که در پس پرده‌ی این باورها آن‌ها را می‌سازد و به‌کار می‌گیرد.

عمده‌ی این پژوهش‌ها و مطالعات اگرچه در حوزه‌های فولکلور و مردم‌شناسی صورت گرفته، اما احتمالاً برایتان جالب باشد اگر بدانید که پژوهش‌های فراوانی نیز درباره‌ی چشم‌زخم و تأثیرهای آن از دیدگاه‌های پزشکی، به ویژه چشم‌پزشکی، روان‌شناسی، فلسفه و... در دست است. یکی از مقالات کتاب نیز، به قلم خانم بس آلن دنالدسن درباره‌ی جنبه‌های گوناگون چشم‌زخم در ایران است. و آلن داندِس فولکلوریست امریکایی و گردآورنده‌ی کتاب، خودش نیز در مقاله‌ی آخر کتاب با عنوان «تر و خشک، چشم‌زخم: رساله‌ای درباب جهان‌بینی هندواروپایی و سامی»، ضمن مرور مقالات دیگر، رویکردی کاملاً نوین مبتنی بر تحلیل‌های نمادشناسی و نشانه‌شناسی دارد و پدیده‌ی چشم‌زخم را از دریچه‌ای بررسی می‌کند که رو به افق‌های متعددی چون ادبیات، تاریخ، روان‌شناسی، معماری و مهندسی شهرها گشوده است.