نتایج فرایند مستقیم تولید: فصلی از پیش‌نویس 1863-1865 سرمایه

بیش از صدوپنجاه سال از انتشار اولین مجلد کتاب «سرمایه» می‌گذرد، کتابی قطور و حجیم که بسیاری از خوانندگان را مرعوب خود می‌کند، چنان‌که بی‌خیال خواندن آن ‌شوند. با این‌همه، اغراق نیست اگر بگوییم که این کتاب سرنوشت کشورها، سیاست‌ها و مردمان را در سرتاسر جهان تغییر داد و هنوز برای ما اهمیت دارد. مارکس با این کتاب بود که به یکی از مهم‌ترین فیلسوفان قرن نوزدهم میلادی اروپایی بدل شد و شانه‌به‌شانه‌ی بزرگ‌ترین اقتصاددانان تاریخ ایستاد. نظرات سیاسی و اقتصادی او تا همین امروز ـ‌ با همه‌ی موافقان و مخالفانش ـ هنوز بحث‌های متفاوتی را در سراسر جهان برمی‌انگیزد و جریان‌های بزرگ فلسفی، روانکاوی، جامعه‌شناسی و سیاسی و فرهنگی را متأثر می‌کند...

اما علاوه‌بر کتاب سرمایه که حاصل سال‌های بسیاری از دو دهه‌ی پایانی عمر مارکس است، دست‌نوشته‌های زیادی از این کتاب موجود است. مارکس که بارها پیش‌نویسی از جلد نخست این کتاب فراهم می‌کرد، در طول این مسیر به درک تازه‌ای از موضوعات مهم فکری‌اش رسید. علاوه‌بر دست‌نوشته‌های اقتصادی و فلسفی، یا یادداشت‌هایی که به گروندریسه معروف است و از نخستین کوشش‌های نقد اقتصاد سیاسی مارکس است، کتاب سرمایه نیز نسخه‌های مختلفی دارد، زیرا مارکس دیر راضی به اتمام کار ‌شد. از سوی دیگر یکی از روش‌های کاری او این بود که از منابع مختلف موارد مورد نظرش را استخراج کند که همین امر بر فراوانی یادداشت‌ها و دست‌نوشته‌هایش افزوده است.

«امیدوارم تا چند ماه دیگر آن را بالاخره کامل کنم و به بوژوازی چنان ضربه‌ای واردکنم که هرگز نتواند بهبود پیدا کند.» این جمله‌ای است که مارکس در نامه‌ای به کلینگ در ۴ اکتبر ۱۸۶۴ می‌نویسد. او خبر انتشار «سرمایه» را به زودیِ زود می‌دهد اما چند ماه بعد برای دوستش انگلس می‌نویسد که کار این کتاب خیلی بیشتر از آن‌چه که فکر می‌‌کرده زمان می‌برد. کتاب «نتایج فرایند بی‌واسطه‌ی تولید» فصل پایانی دومین پیش‌نویس جلد اول سرمایه است. زمان نگارش این مطالب به سال‌های ۶۴-۱۸۶۳ برمی‌گردد. مفاهیمی چون کالا، ارزش مصرفی و ارزش مبادله‌ای، تولید خالص و ناخالص، گردش کالا، کار مولد و نامولد، و استخراج ارزش اضافی از این‌همه تا بدل به سرمایه شود، از مفاهیم اصلی فرایند تولید است. با این حساب، مارکس بلافاصله پس از اتمام پیش‌نویس اول سرمایه در دست‌نوشته‌های ۱۸۶۱-۱۸۶۳، که همچنین شامل «تاریخ نظریه‌های ارزش» است، ظاهراً به قصد آماده‌کردن متن نهایی برای انتشار، مشغول نگارش می‌شود. کتاب «نتایج فرایند مستقیم تولید» نگاهی اجمالی به کار مارکس در اصلاح نظریه‌های اقتصادی خود ارائه می‌کند. اهمیت این یادداشت‌ها برای درک بلوغ نقد مارکس از اقتصاد سیاسی و تحلیل او از شیوه‌ی تولید سرمایه‌داری ضرورت پیدا می‌کند.