نقدی بر مارکسیسم نواسمیتی: دو مقاله در باب گذار به سرمایه‌داری

یکی از انتقادی‌ترین مواجهات نسبت به دیدگاه نظام جهانی امانوئل والرشتاین متعلق به مارکسیست‌هایی است که به نقش مسلط تجارت در مقابل تعامل طبقاتی در تحلیل او نقد دارند. اغراق نیست اگر بگوییم که در خط مقدم این جریان رابرت برنر قرار دارد؛ متفکر برجسته‌ی حوزه‌ی جامعه‌شناسی تاریخی و مارکسیسم، که مقاله‌ی «ریشه‌های توسعه‌ی سرمایه‌داری: نقد مارکسیسم نئواسمیتی» را در مجله‌ی نیو لفت ریویو منتشر کرد و نشان داد که عمدتاً بسیاری از عناصری که بالذات به سرمایه‌داری نسبت داده می‌شود چیزی نیستند جز پیامدهای آن.

بحث گذار از سرمایه‌داری اگرچه بحثی است که بعد از جنگ جهانی دوم به واسطه‌ی موریس داب و پل سوییزی به‌راه افتاد اما در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ برنر در مقام یکی از شاخص‌ترین چهره‌های این سنت بحث‌های تازه‌ای را به آن اضافه کرد. در جدال میان داب و سوئیزی یکی عوامل توسعه را در دل فئودالیسم می‌یافت و دیگری این شرایط را بیرونی و مهاجم به نظم آن شیوه می‌دید. اما رابرت برنر دری نو به این مباحث باز کرد که رسماً به بحث برنر شهرت یافت. بحث او برای ما به مثابه‌ی کشوری اصطلاحاً جهان سومی از این جنبه اهمیتی مضاعف پیدا می‌کند که در وهله‌ی نخست نشان می‌دهد ماهیت سرمایه‌داری به صورت تاریخی چیست؟ چه چیزی را می‌توان سرمایه‌داری به شمار آورد؟ و متعاقباً چه چیزهایی پیامدهای سرمایه‌داری است؟ بر مبنای نظریه‌ی او سرمایه‌داری لزوما رشد تجارت و شهرنشینی و صنعتی شدن یا دیگر عناصر علی‌الظاهر موسوم به آن نیست. بلکه این‌ها همه پیامدهای آن است. خود سرمایه‌داری پویه‌ای اجتماعی-اقتصادی است که در سطح نیروهای اجتماعی استقرار می‌یابد. این پویه می‌تواند در برخی موارد به رشد هر یک از این‌ها منجر شود یا خیر. در حقیقت به یاری این صورت‌بندی است که ما می‌توانیم ادعا کنیم دقیقاً از چه دوره‌ای وارد مناسبات سرمایه‌داری شده‌ایم؟ این مناسبات از چه هنگام کاملاً مستقر شده‌اند؟ و در نهایت از کی جامعه را به نظامی سرمایه‌دارانه بدل کرده‌اند؟ برنر در مقاله‌ی اول می‌کوشد تا پیش‌انگاره‌های اسمیتی را در بعضی از متفکران مارکسیست نقد کند و بی‌تردید والرشتاین یکی از مهم‌ترینِ آن‌هاست. اما در مقاله‌ی دوم به کشورهای فروبوم مثل هلند و بلژیک می‌پردازد. جایی که یکی از مناقشه‌های دوره‌ی دوم بحث برنر طرح می‌شود: «روند گذار به سرمایه‌داری در کشورهایی که از همان سده‌های هفدهم و هجدهم از سطح بالای شهرنشینی برخوردار بوده‌اند، چطور بوده؟» از قضا برنر نشان می‌دهد که خلاف تصور رایج این کشورها نه مثال نقض بلکه مصداق تایید نظریه‌ی اوست. این کتاب از این جنبه می‌تواند برای ما الهام‌بخش باشد چرا که مدل گذار به سرمایه‌داری در کشور ما لزوماً همخوان با مدل رایج در اروپای غربی نبوده است.