کوچ در پی کار و نان: فاعلیت منفعلانه‌ی مستمندان آذربایجان از 1327 تا 1329 خورشیدی

اشغال ایران توسط متفقین در شهریور ۱۳۲۰ پیامدهای ویرانگری برای ما در پی داشت؛ علاوه‌بر سه‌پاره‌ شدن ایران و غلبه‌ی هرج‌ومرج، شاهی بر سر کار آمد که در برابر بحران‌های به‌جا مانده از از زمان پدرش بسیار جوان و خام بود. از آن‌سو در میانه‌ی دهه‌ی بیست، در آذربایجان، با شیطنت شوروی در رواج وعده‌های پوچ، حکومتی خودمختار برقرار شد. خشکسالی در سال ۱۳۲۷ از راه رسید و بر شدت بحران افزود. ناکارآمدی دولت مرکزی و سوداگری مقامات محلی منجر به قحطی بزرگ شد. و در پی این وضعیت بود که هزاران نفر به وعده‌ی نان و کار از ولایت‌های خود کوچیدند. کتاب «کوچ در پی کار و نان» با عنوان فرعی «فاعلیت منفعلانه‌ی مستمندان آذربایجان از ۱۳۲۷ تا ۱۳۲۹ خورشیدی»، در پی تاباندن نور به ابعاد تاریک همین ماجراست. پس از همین هجومِ آوارگان به شهرهای بزرگ بود که مسئولین متوجه شدت فاجعه شدند؛ فراوانی ولگرد و گدا و مجنون در پیش چشم ملت و مسافران خارجی بر وخامت اوضاع افزود. دولت افرادی را برای حل‌وفصل امور مأمور کرد اما دیگر دیر شده بود و مستمندان آذربایجان خان‌ومان خویش را رها کرده بودند.

این کتاب، با تکیه بر اسنادی از انواع مکاتبه‌های اداری و عرایض مردمی، درصدد تاریخ‌نگاری قطعه‌ای کلیدی اما تاکنون ناکاویده از تاریخ معاصر ایران است. کوچ فراموش‌شده‌ی مستمندان آذربایجان از برخی از جنبه‌ها لحظه‌ی تأسیس برخی سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی در زمینه‌ی رسیدگی دیوان‌سالاران به مستمندان را در مقیاس ملی رقم زد. اما نیرویی که دیوان‌سالاران را واداشت سیاست‌هایی برای رسیدگی به مستمندان آذربایجان طراحی و اجرا کنند از جمع متفرق مستمندان آذربایجان برآمد، اما نه از جنس مقاومت علنی یا نهانی دهقانان بود که فقط در روستاها جلوه می‌یافت، نه از جنس پیشروی آرام تهی‌دستان شهری که بعدها قوت گرفت، و نه از جنس سیاست متعارف طبقه‌ی کارگر که هنوز چندان گستره‌ی گسترده‌ای نداشت. این نیرو، مشخصا نوعی فاعلیت منفعلانه بود.

محمد مالجو در ادامه‌ی تحقیقاتش درباره‌ی نقش دولت و دیوان‌سالاری نوین بر وضعیت مستمندان و رنجبران ایران این‌بار به ابعاد مختلف این واقعه پرداخته است. او با استفاده از همه‌ی ظرفیت اسناد ملی ایران کوشیده تا علاوه‌بر پی بردن به چرایی و مقدمات این ماجرا نقش تصمیمات و کارآمدی این نقشه‌ها را در گسترش جمعیت فقیر ایران بسنجد.