هنر و رهایی

چهل سال از مرگ مارکوزه می‌گذرد و هنوز نقش هنر در آثار او توأم با نوعی تغافل یا سوءتعبیر همراه است. منتقدانش سال‌ها او را به مذهبِ هنر و زیبایی‌شناسی متهم کرده‌اند، رویکردی که به زعم آن‌ها منجر به فرار از سیاست و جامعه می‌شود. بنابراین عجیب نیست که داگلاس کلنر (نظریه‌پرداز فرانکفورتی) با صراحتی تمام می‌گوید «زیبایی‌شناسی اگرچه بخش مهمی از پروژه‌ی اوست؛ اما عنصر کلیدی، اصلی یا مرکزی در اندیشه‌‌اش نیست». کتاب «هنر و رهایی» پیش از هرچیز به ما نشان می‌دهد که مارکوزه فرهنگ و هنر را در چارچوبی از ساز و کار تولید نیروهای سلطه و مقاومت در جامعه تحلیل می‌کند. و به این اعتبار نوشته‌های او در مورد فرهنگ و هنر، پیش از هرچیز امکان رهایی و دگرگونی اجتماعی رادیکال را فراهم می‌کند.

کتاب «هنر و رهایی» مجموعه‌ای از مقاله‌ها، مصاحبه‌ها و گفتگوهای منتشرشده و منتشرنشده‌ی مارکوزه است؛ از جمله «شعر غنایی پس از آشویتس»، «تأملاتی درباره‌ی پروست»، «نامه‌هایی درباره‌ی سورئالیسم»، «شعری از ساموئل بکت برای هشتادمین سالگرد تولد مارکوزه به همراه تبادل نامه‌ها» و نوشته‌هایی که نقش هنر را در جامعه و چگونگی فراهم کردن امکانات برای آزادی بررسی می‌کنند. مارکوزه در مقاله‌ی «هنر در جامعه‌ی تک‌بعدی» باورهای اصلی‌اش را در مورد هنر، انقلاب و سیاست تشریح می‌کند و همچنین با اشاره به باب دیلن (به عنوان تنها زبان انقلابی باقی‌مانده‌ی امروز) به فرهنگ عامه ادای احترام می‌کند. به زعم مارکوزه هنر تنها زمانی می‌تواند انقلابی باشد که از «تبدیل شدن به بخشی از هر نهادی، از جمله نهاد انقلابی» امتناع کند. او در «هنر و انقلاب»، تناقضات و پیچیدگی‌های موجود در هنر را به عنوان سلاحی برای آگاهی طبقاتی روشن می‌کند. به زعم او هنر در واقع می‌تواند با ایجاد تغییر در آگاهی غالب، به سلاحی در مبارزه‌ی طبقاتی تبدیل شود. با وجود این اما خودش نمی‌تواند به عنوان سلاح خلق شود. هنر در نزد او ذاتاً انقلابی است و از این طریق با آگاهی انقلابی مرتبط است. او همچنین در «شعر غنایی پس از آشویتس» که دست‌نوشته‌ای ناتمام و تعریضی به جمله‌ی معروف آدورنو است، خودش را دوباره با این پرسش قدیمی رویارو می‌کند: «آیا شعر غنایی پس از آشویتس ممکن است؟» برخی از مطالب این کتاب برای نخستین بار منتشر می‌شوند، چرا که از آرشیو مارکوزه در فرانکفورت و مجموعه‌ی خصوصی او در سن دیگو استخراج شده است.