دفترهای زندان: (دفتر ششم و هفتم)

اهمیت گرامشی را در مقام یکی از برجسته‌ترین نظریه‌پردازان مارکسیست قرن بیستم و از بنیان‌گذاران حزب کمونیست ایتالیا باید در گسترش مفاهیم کلیدی‌ای مانند هژمونی فرهنگی، جامعه مدنی، و جنگ موضعی پیدا کرد که تأثیر عمیقی بر نظریه‌ی سیاسی، جامعه‌شناسی، و مطالعات فرهنگی گذاشته است. او برخلاف مارکسیسم کلاسیک که بر اقتصاد و مبارزه طبقاتی مستقیم تأکید داشت، مشخصاً به نقش فرهنگ، ایدئولوژی، و نهادهای اجتماعی در حفظ و تغییر ساختارهای قدرت توجه می‌کرد. او پس از دستگیری توسط رژیم فاشیستی موسولینی، در زندان یکی از مهم‌ترین آثارش «دفترهای زندان» را نوشت.

گرامشی در دفتر ششم، که یکی از غنی‌ترین دفترها در زمینه‌ی تاریخ روشنفکری ایتالیاست، به ادامه‌ی بحث درباره‌ی مسائل فرهنگی و فکری می‌پردازد و پروژه‌ی مهم خود را در زمینه‌ی بررسی نقش روشنفکران ایتالیا آغاز می‌کند، پروژه‌ای که در دفترهای بعدی با حدت‌و‌شدت بیش‌تری پی‌گیری‌اش می‌کند. مضامین اصلی این دفتر عبارت‌اند از بررسی نقش روشنفکران در ساختار اجتماعی و تاریخی ایتالیا، مطالعه‌ی ادبیات ایتالیا، تأمل درباره‌ی ادبیات ملی‌ـ‌مردمی، بحث درباره‌ی توسعه‌نیافتگی فرهنگی جنوب ایتالیا در قیاس با شمال ایتالیا. گرامشی در این دفتر بار دیگر مفهوم روشنفکر ارگانیک را می‌پروراند و تلاش می‌کند نقش آن را در تحولات اجتماعی بررسی کند.

دفتر هفتم نیز به بررسی موضوعات فرهنگی و فلسفی ادامه می‌دهد. «یادداشت‌هایی درباره‌ی فلسفه. ماتریالیسم و ایده‌آلیسم»، که یکی از مهم‌ترین سرفصل‌های گرامشی است و با دفتر چهارم آغاز شده، در دفتر هفتم امتداد می‌یابد. در ضمن شاهد گسترش برخی مفاهیم مهم‌تر فلسفی و سیاسی هستیم، از جمله بحث‌های تفصیلی درباره‌ی ماتریالیسم تاریخی و تقابل آن با ماتریالیسم مکانیکی، بررسی مفهوم هژمونی فرهنگی و تفاوت آن با سلطه‌ی صرف، اندیشه‌هایی درباره‌ی نقش اسطوره‌ها، ایدئولوژی‌ها، دین و فلسفه در تاریخ، تأمل درباره‌ی روابط بین ساختار و روبنا و نخستین اشاره‌ها به مفهوم بلوک تاریخی که بعدها در اندیشه‌ی مارکسیستی اهمیت یافت.