جنگ و کلمه
کتاب‌ها بی‌طرف‌اند یا مقصر؟
پروفسور اندرو پتی‌گری
آیا باید کتاب‌ها را در زمان جنگ، قربانیانی بی‌گناه دانست یا مقصرانی هم‌دست، که بخشی جدایی‌ناپذیر از فرایند جنگ‌افروزی‌اند؟ برای بسیاری از اهل کتاب، حتی مطرح کردن چنین پرسشی ممکن است نوعی کفرگویی تلقی شود. در نگاه بسیاری، کتابخانه‌ها از ارکان تمدن‌اند؛ به همین دلیل، هرگونه تلاشی برای تعطیلی کتابخانه‌های عمومی با موجی از اعتراض و خشم عمومی روبه‌رو می‌شود؛ اتفاقی که در دهه‌ی گذشته بارها در نقاط مختلف بریتانیا رخ داده است. در عین حال، کتابخانه‌ها در دوران جنگ آسیب‌پذیرتر از همیشه‌اند، به‌ویژه در برابر تسلیحات مدرن. طی ۱۵۰ سال گذشته، بمباران‌های توپخانه‌ای و سامانه‌های موشکی هدایت‌شونده، خسارات سنگینی به مخازن کتابخانه‌ها وارد کرده‌اند، به‌ویژه به این دلیل که کتابخانه‌ها اغلب در ساختمان‌های معتبر و مرکزی شهرها قرار دارند. گاه این تخریب‌ها در شمار تلفات جانبی جای می‌گیرند، اما در مواردی نیز کتابخانه‌ها آگاهانه هدف قرار می‌گیرند؛ تلاشی برنامه‌ریزی‌شده برای نابودی سرمایه‌ی فرهنگی یک ملت شکست‌خورده.
تخریب متون یهودی توسط نازی‌ها و نابودی کامل کتابخانه‌های لهستان نمونه‌های معاصر این روندند. اما پیشینه‌ی آن به دوران باستان بازمی‌گردد: از تصاحب کتاب‌های ارسطو به دست ژنرال رومی، سولا، گرفته تا اعزام «جوخه‌های کتاب» ناپلئون برای غارت ارزشمندترین نسخه‌ها از سرزمین‌های اشغالی اروپا به نفع کتابخانه‌ی ملی پاریس. بمباران، غارت، و تخریب عمدی، روایت غالب درباره‌ی سرنوشت کتاب‌ها در زمان جنگ‌اند؛ زمانی که کتاب‌ها بهای جاه‌طلبی‌های حاکمان خود را می‌پردازند. اما ماجرا به این سادگی نیست. در کتابم، کتاب در جنگ، روایتی جایگزین ارائه می‌دهم: اینکه کتاب‌ها صرفاً قربانی نبودند، بلکه نقشی اساسی در دامن‌زدن به جنگ‌ها و حتی در شکل‌گیری ایدئولوژی‌هایی ایفا کردند که خود به درگیری انجامیدند. کتاب‌ها، به تعبیر رئیس‌جمهور فرانکلین روزولت، «سلاح‌هایی در جنگ اندیشه‌ها» بودند.
از آغاز عصر چاپ تا جنگ اوکراین، کتاب‌ها همواره ابزارهایی برای جنگ بوده‌اند. وقتی جنگ درمی‌گرفت، دانشمندان، نقشه‌برداران، ناشران، کتابداران و حتی خوانندگان، همگی به اجزایی حیاتی از ماشین جنگی تبدیل می‌شدند. آرچیبالد مک‌لیش، کتابدار کنگره و از متحدان نزدیک روزولت، هشدار داد که جنگ در قرن بیستم، نیازمند بهترین منابع کتابخانه‌ای است ــ درسی که پس از حمله‌ی ژاپن به پرل‌هاربر و ورود آمریکا به جنگی دریایی در دل اقیانوس آرام آموخته شد؛ جایی پر از جزایر و آبسنگ‌هایی که بسیاری از آمریکایی‌ها حتی نامشان را نشنیده بودند. روزولت در سخنرانی‌های رادیویی هفتگی‌اش از مردم می‌خواست که هنگام گوش دادن به او، اطلس یا کره‌ی جغرافیایی در کنار خود داشته باشند.
پیش از آن نیز، اهمیت کتاب‌ها در آلمان نازی و اتحاد جماهیر شوروی به‌خوبی درک شده بود. بین سال‌های ۱۹۳۳ تا آغاز جنگ جهانی دوم، هیتلر شبکه‌ی کتابخانه‌های عمومی آلمان را به‌طرز چشمگیری گسترش داد، و در سه دهه‌ی پس از انقلاب روسیه، نرخ باسوادی در اتحاد جماهیر شوروی به‌طور چشمگیری افزایش یافت. هیتلر و استالین، هر دو نویسندگان پرفروشی بودند و به قدرت کلمه آگاه. وینستون چرچیل نیز پیش از نخست‌وزیری، چهار دهه از راه قلم ارتزاق می‌کرد. این جنگ، از رأس هرم قدرت تا قاعده‌ی جامعه، یک جنگ «کتاب‌محور» بود.
کتاب در جنگ می‌کوشد تصویر کاملی از نقش چندوجهی کتاب‌ها در زمان جنگ ارائه دهد: از تسکین دردها در جبهه‌ی داخلی و خطوط مقدم گرفته تا کاربرد چاپ در اکتشافات علمی، جمع‌آوری اطلاعات، و طراحی عملیات‌های نظامی.
جنگ همچنین الگوهای مطالعه و تقاضای عمومی را تغییر داد و به‌تبع آن، صنعت نشر را متحول ساخت. برای ناشران، جنگ به معنای از دست دادن نیروهای کلیدی، تغییر سلیقه‌ی خوانندگان ــ که حالا بیشتر خواهان متون مرتبط با جنگ بودند ــ و مهم‌تر از همه، سهمیه‌بندی شدید کاغذ بود. انبارهای کتاب نیز در معرض خطر بمباران قرار داشتند. در دسامبر ۱۹۴۰، حمله‌ی هوایی آلمان به لندن ۶ میلیون جلد کتاب را نابود کرد؛ کل موجودی چندین ناشر و پخش‌کننده. اما این اتفاق جنبه‌ی مثبتی هم داشت؛ چراکه بخش زیادی از آن موجودی، کتاب‌هایی کم‌فروش یا فروش‌نرفته بودند و به لطف بیمه‌ی اجباری جنگ، ناشران غرامت کامل آن‌ها را دریافت کردند.
همچنین، جنگ جهانی دوم هم‌زمان با آغاز انقلاب کتاب‌های شومیز (جلد کاغذی) بود، که نه‌تنها مطالعه در خانه، بلکه تأمین کتاب برای نیروهای مسلح را نیز متحول کرد. با قیمت یک کتاب جلد سخت، می‌شد ۱۵ جلد از کتاب‌های پنگوئن خرید ــ سبک، ارزان و قابل ارسال با پست. این کتاب‌ها آن‌قدر نزد سربازان محبوب شدند که جیب بزرگ روی شلوار نظامی را «جیب پنگوئن» نامیدند.
ارتش و نیروی دریایی آمریکا ۱۲۲ میلیون نسخه از ویرایش‌های مخصوص نیروهای مسلح را به‌صورت رایگان در میان نیروهای خود توزیع کردند. بسیاری از سربازان آمریکایی برای نخستین بار در همین دوران، به خواندن علاقه‌مند شدند. برای دانشگاهیان نیز، جنگ فرصت‌های تازه‌ای به‌همراه آورد: تاریخ‌دانان، اقتصاددانان، زبان‌شناسان و فعالان اطلاعاتی نقشی جدید یافتند. در حالی‌که دانشمندان آزمایشگاه‌های خود را وقف جنگ کردند، جغرافی‌دانان به‌طور خاص مورد توجه قرار گرفتند. چرا که در ذات خود، جنگ درباره‌ی توپوگرافی است: از مرزهای مورد مناقشه گرفته تا نقشه‌برداری دقیق سواحل نورماندی پیش از حمله‌ی متفقین در سال ۱۹۴۴.
در قرون هفدهم و هجدهم، زندگی در بیرون از میدان‌های جنگ تا حد زیادی به روال عادی ادامه داشت، اما در جنگ‌های مدرن، کل جامعه درگیر می‌شود. زنان بیش از همه زندگی‌شان دگرگون شد و بسیاری از آنان در زمان جنگ کمتر از گذشته مطالعه می‌کردند. در مقابل، سربازان و اسرای جنگی بیشتر به مطالعه روی آوردند. کارزارهای جمع‌آوری کتاب برای سربازان، پدیده‌ای رایج در میان کشورهای درگیر جنگ بود. غیرنظامیان، خانه‌هایشان را جست‌وجو می‌کردند تا کتاب، مجله یا روزنامه‌ای بیابند که بتوان آن را برای بازیافت و کمک به جنگ خمیر کرد. این کارزارها به نابودی بیش از ۱۰۰ میلیون کتاب در بریتانیا و آلمان انجامید ــ رقمی فراتر از میزان نابودی کتابخانه‌ها بر اثر بمباران. خوشبختانه، کتابداران مراقب بودند تا آثار ارزشمند از میان نروند.
در دوران جنگ سرد، نقش کتاب‌ها و مطبوعات در نبردهای ایدئولوژیک پررنگ‌تر شد. در این دوره، جنگ بیشتر با واژه‌ها بود تا با توپ و تفنگ. البته همه‌ی این تبلیغات موفق نبودند ــ مثلاً زمانی که سازمان سیا انجیل‌هایی را با بالون از فراز پرده‌ی آهنین به چکسلواکی پرتاب کرد و در دشت‌های این کشور پراکند، نتیجه چندان مطلوب نبود. در مقابل، رمان‌های «جیمز باند» نوشته‌ی یان فلمینگ، به‌خوبی در ذهن مأموران کا.گ.ب نفوذ کردند و موجی از نسخه‌های کمونیستی باند را به‌وجود آوردند.
و این روند تا امروز ادامه یافته است. جنگ در اوکراین با سلاح‌های مدرن در جریان است، اما نقش کتاب‌ها چندان دگرگون نشده. نخستین حملات روسیه، بیش از ۳۰۰ کتابخانه را ویران کرد. حالا در مناطق اشغالی، این کتابخانه‌ها با نسخه‌های روسی بازسازی می‌شوند. همانند جنگ‌های گذشته، این حمله با انتشار موجی از رمان‌های ضد اوکراینی مقدمه‌چینی شده بود. اکنون، اوکراینی‌ها در حال پاسخ‌گویی‌اند. در غرب کشور، کتابخانه‌های عمومی، کلاس‌های زبان برای پناهجویان روس‌زبان برگزار می‌کنند و مردم کتاب‌های روسی‌شان را برای بازیافت و پشتیبانی از تلاش جنگی اهدا می‌کنند.
بنابراین، همچون همه‌ی جنگ‌ها، کتاب‌ها هم قربانی‌اند و هم کنشگر اصلی. و این همان داستانی‌ست که من در کتاب در جنگ روایت می‌کنم.
Andrew Pettegree. Books in wartime: innocent victims or guilty parties? 11 Oct 2024. The British Academy
